ویراستاری
فهرست مطالب
ویراستاری عملی است که پس از نوشته شدن یک متن روی آن انجام می‌شود. این کار با هدف تولید یک اثر منسجم، یکدست، درست، دقیق و کامل انجام می‌گیرد که با معیارهای درست‌نویسی در زبان فارسی مطابق باشد. برای آنکه بیشتر با این حرفه و زوایای آن آشنا شویم، شاید بد نباشد آشنایی با ویراستاری را از کلمه ویرایش شروع کنیم. همچنین به جز این مطلب، در سمت راست شما (در کامپیوتر) یا در پایین (در گوشی موبایل)، مجموعه مقالات منتشر شده در مورد آموزش ویراستاری وجود دارد که با کلیک روی هر کدام می‌توانید آن را مطالعه کنید.
ویرایش چیست؟
کلمه «ویرایش» از مصدر فارسی «ویراستن» است که در زبان انگلیسی معادل «Edit» و در زبان عربی معادل «تحریر» است. پیش از این، ویرایش تنها به متون کهن اختصاص داشت. مصححان، متون کهن فارسی را اصلاح می‌کردند و با تجدید نظر در برخی مفاهیم فارسی، آن را تغییر می‌دادند. آنها تلاش می‌کردند که متون مختلف را مقایسه کنند تا بتوانند یک نسخه واحد دست یابند.
با گذشت زمان و رشد فرهنگ دستورنویسی و آیین نگارش و ویرایش و همچنین رونق ترجمه، ویراستاری شکل تازه‌ای به خود گرفت و مواردی همچون بررسی املا، رعایت ساختار دستوری و بلاغی فارسی و استفاده از علائم سجاوندی در ویرایش متون، رایج شد.
چه متن‌هایی نیاز به ویرایش دارند؟
پاسخ این سوال را می‌توان در یک عبارت خلاصه کرد؛ «هر متنی!».
این پاسخ به این معنا است که از یک نامه ساده اداری گرفته تا مقاله‌ای برای ژورنال خارجی یا پایان‌نامه و کتاب نیاز به ویرایش دارند. این کار ضروری است زیرا باید در نهایت متنی رسا، خوانا و مؤثر به دست مخاطب برسد.
چرا ویرایش کردن یک متن اهمیت دارد؟
حتماً برای شما هم پیش آمده که متنی ویرایش نشده را خوانده باشید و میانه کار آن را رها کرده باشید. علت آن است که متن ویرایش نشده ذهن خواننده را خسته می‌کند. درحالی‌که فحوای کلام و جان مطلب ویراسته، با زبانی روان و ساده به مخاطب منتقل می‌شود. مخاطب، دیگر نیازی ندارد که برای حلاجی جملات و درک آنها خود را به زحمت بیندازند و یا مدام تمرکز خود را از دست بدهد. همچنین نباید فراموش کنیم؛ متنی که منسجم و یکدست شده است و با معیارهای دستورزبان فارسی سازگار است، دارای ارزش و اعتبار می‌شود.
ویراستار کیست؟
ویراستار فردی است که به پیچوخمهای زبانی آگاه است، نحوه استفاده صحیح از علائم نگارشی را می‌داند و دستور زبان فارسی را بلد است و باید با رعایت امانت در انتقال محتوا، تغییراتی را برای روان شدن و خوانا شدن متن انجام بدهد. این تغییرات عبارتند از:
- ویرایش محتوا
- ویرایش بیان و لحن
- کنترل و سنجش صحت حقایق موجود در متن
- ایجاد نظم و آراستگی
- رعایت نکات دستوری و قواعد
- درج علائم نگارشی و تصحیح املای لغات
مهارت‌های یک ویراستار کدامند؟
- همیشه در حال مطالعه باشد.
- قواعد دستور زبان فارسی را بداند.
- درباره اتیمولوژی یا علم ریشه‌شناسی واژه آگاهی داشته باشد.
- علائم سجاوندی را بشناسد و بتواند در به‌کارگیری آنها خوب عمل کند.
- مهارت‌های ارتباط مؤثر را بداند و بتواند در کارهای تیمی به‌خوبی عمل کند.
- صبر و حوصله داشته باشد تا بتواند یک متن را چندین بار بخواند و اصلاح کند.
- روحیه جستجو و پژوهشگری داشته باشد تا بتواند مطالب با موضوعات مختلف را ویرایش کند.
- دقت بالایی داشته باشد و بتواند تمرکز خود را در انجام کارها حفظ کند.
- تفکر انتقادی داشته باشد.
آیا می‌توان ویراستاری را به‌عنوان شغل برگزید؟
پاسخ این سوال مثبت است؛ اگرچه در ایران هنوز ویراستار و ویراستاری جایگاه خود را پیدا نکرده است؛ اما با گسترش نیاز کسب و کارها به محتوا و بازاریابی محتوا، افراد همیشه به کلمات و متن‌ها نیاز دارند. هسته اولیه هر محتوایی در دل کلمات و یک متن شسته و رفته شکل می‌گیرد. متن برای انتقال کامل و دقیق معنا باید عاری از هرگونه نادرستی و اشکال در دستور زبان و املا باشد. بنابراین شما می‌توانید شروع به مهارت‌آموزی کنید و از این طریق درآمد کسب کنید.
میزان درآمدتان ارتباط مستقیم با مهارت شما در این حرفه دارد. تجربیاتی که پشت سر گذاشته‌اید، می‌تواند به شما کمک کند تا خدمات بهتری به مشتریانتان ارائه کنید. به طور مثال اگر بتوانید در طول یک‌ماه کتابی را ویرایش کنید، حتما درآمدتان بالاتر از فردی تازه‌کار خواهد بود که توانسته ویراستاری بخش کوچکی از یک کتاب را در طول یک ماه به پایان برساند.
مؤسسات بسیاری هستند که می‌توانید در آن به صورت دائمی و ثابت ویراستاری کنید. برای مثال انتشارات، روزنامه‌ها، مجله‌ها، دفاتر ترجمه، سایت‌ها و بنگاه‌های تولید محتوا و هرجایی که با کاغذ و قلم سر و کار دارند، همیشه به ویراستار نیاز دارند. حتی می‌توانید به صورت فریلنسر نیاز فعالیت کنید و از سایت‌هایی مانند جابینجا، پروژه‌هایی متناسب با شرایط خودتان پیدا کنید.
انواع ویراستاری
در کتب آیین نگارش و ویرایش، ویراستاری به سه نوع تقسیم شده است که در هر یک کارهای مشخصی باید انجام بپذیرد که عبارتند از:
ویرایش فنی یا صوری
در ویرایش فنی ویراستار موظف است به موارد زیر توجه کند.
1- یکدست کردن رسم‌الخط با توجه به قواعد مربوط به فاصله و نیم‌فاصله
2- اصلح غلط‌های املایی
3- بررسی بندها
4- اصلاح و اعمال نشانه‌گذاری‌ها در متن
5- اصلاح و ضبط اعلام، اصطلاحات، آوانگاری‌ها و معادل‌های لاتین کلمات
6- اعمال قواعد عددنویسی، فرمول‌نویسی، اعراب‌گذاری و اختصارهای متنی
7- بررسی ارجاع‌ها، مآخذ، پانوشت‌ها و یادداشت‌های نویسنده یا مترجم
8- بررسی تمامی نمایه‌ها، جداول، نمودارها، تصاویر، عکس‌ها
9- تدوین فهرست، نمایه و واژه‌نامه
10- کنترل اندازه و قلم حروف در تیترهای اصلی و فرعی، سرصفحه‌ها، عناوین بخش‌ها و متن اصلی
ویرایش زبانی-ساختاری
1- رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی
2- اصلاح انحراف از زبان معیار و یکدست کردن زبان نوشته
3- ابهایم‌زدایی از عبارت‌های نارسا، مبهم، متناقض و عامیانه
4- حذف واژگان و تعابیر و اصطلاحات و عبارت‌های تکراری و زائد
5- کوتاه کردن جمله‌های طولانی
6- ساده‌سازی و روان‌سازی متن از نظر جمله‌بندی
7- گزینش واژگان مناسب برای واژگان غیرفارسی
ویرایش محتوایی یا ویرایش تخصصی
1- حذف، کاهش یا تلخیص مطالب تکراری، غیرضروری، غیرمستند، مبتذل، نامتعارف، سست
2- اصلاح، تنظیم و جابجایی مطالب برای انسجام و یکدستی نوشتار
۳- افزایش برخی نکات فراموش شده یا جاافتاده در متن یا پاورقی
۴- مقابله متن با اصل (در صورت ترجمه یا تصحیح متون کلاسیک)
۵- توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری در پاورقی یا ذکر کلمه ویراستار (با اجازه مؤلف)
۶- بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی
ویرایش نیتیو چیست؟
ویرایش نیتیو، در سال‌های اخیر مطرح شده است. علت این امر گسترش ارتباط با دیگر زبان‌هاست و افراد بسیاری قصد دارند که مقالات، کتاب‌ها و یا دیگر نوشته‌های خود را به زبان‌های دیگر ترجمه و ارائه کنند. ویرایش نیتیو توسط یک ویراستار بومی انجام می‌شود. یعنی اگر شما مقاله‌ای را به زبان انگلیسی نوشته‌اید، یک انگلیسی‌زبان باید آن را ویرایش کند؛ زیرا تنها اوست که به پیچوخمهای زبان انگلیسی آگاه است و می‌تواند متن شما را به شیوه‌ای مؤثر ویرایش کند. دقت کنید که اگر قصد دارید یک مقاله علمی را چاپ کنید، ویرایش علمی تا حد زیادی می‌تواند به شما در پذیرش مقاله‌تان کمک کند.
انواع ویرایش به اعتبار نوع اثر
ویرایش را می‌توان به اعتبار نوع اثر نیز تقسیم‌بندی کرد که در هر یک ویراستار وظایف متفاوتی دارد.
1- ویرایش ترجمه
در ویرایش ترجمه وظیفه اصلی ویراستار، مقابله ترجمه با اصل متن و افزودن توضیحات است.
2- ویرایش تألیف
بازبینی منابع، ارجاعات، استواری استدلال‌ها، اعتبار محتوا و رعایت تناسب در فصل‌بندی است.
3- ویرایش تصحیح انتقادی
این نوع ویرایش بیشتر در نسخه‌های خطی اتفاق می‌افتد که شامل مقابله نسخه نهایی با نسخه اساس، بازبینی فهرست‌ها، حواشی و کتاب‌نامه است. ویراستار در چنین متونی موظف است اعتبار نسخ را نیز بازبینی کند.
ویرایش کاغذی یا الکترونیک؟
پیش از این، ویراستاران با همان متن‌های دست‌نویس سر و کار داشتند و تغییرات مورد نظر خود را با رنگی دیگر روی حاشیه‌های کاغذ می‌نوشتند. پس از رواج تایپ، نسخه‌های تایپ شده به دست آنها می‌رسید اما روند اصلاح متن به همان شیوه حاشیه‌نویسی پیش می‌رفت. اما امروزه با آشنایی بیشتر نویسندگان، محققان و ویراستاران با کامپیوتر و تایپ، متن به‌صورت الکترونیک به دست ویراستار می‌رسد و وی تغییرات را در همان فایل اعمال می‌کند. اگرچه هنوز شیوه کاغذی طرفدارانی دارد، اما شیوه الکترونیک می‌تواند دقت افراد را افزایش بدهد. زیرا پس از ویرایش، نیاز به تایپ مجدد نیست که سبب کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در زمان نیز می‌شود.
مراحل ویراستاری
1- فاصله گرفتن از متن
اگر خودتان نویسنده مطلبی هستید و به‌تازگی آن را تمام کرده‌اید و قصد دارید آن را ویرایش هم کنید، بهتر است برای چند ساعتی متن را رها کنید تا ذهنتان کمی استراحت کند.
2- چاپ متن
برخی از افراد ویرایش کردن متن را از روی کاغذ بیشتر می‌پسندند و می‌توانند دقت بیسشتری به خرج بدهند. بنابراین می‌توانید متن را روی کاغذهای چک‌پرینت چاپ کنید و پس از ویرایش، تغییرات روی متن را توسط کامپیوتر و روی فایل متن اعمال کنید.
3- خواندن همه متن
با خواندن همه متن، سطح ویراستاری را مشخص کنید تا سردرگم نشوید. شما به عنوان ویراستار باید بتوانید تمرکز کافی داشته باشید تا در صورت نیاز، انواع ویرایش را یک‌به‌یک روی متن اعمال کنید.
4- مرور و بازبینی
هربار که ویرایش متن را تمام می‌کنید، برگردید و یکبار دیگر مطالب را مرور کنید تا غلط‌ها را به کمترین حد خود برسانید.
5- یکسان‌سازی فرمت کلی
متن را به یک شکل منسجم دربیاورید. هرچقدر متن از نظر ظاهری منسجم‌تر باشد، ذهن مخاطب می‌تواند با آن ارتباط بهتری پیدا کند.
6- کمک گرفتن از دیگران
از دوستان و آشنایانتان بخواهید متن شما را نمونه‌خوانی کنند و غلط‌های املایی احتمالی و به‌جامانده را شناسایی کنند. ذهن آنها از متن فاصله دارد؛ بنابراین بهتر از شما می‌توانند خطاها را شناسایی کنند.
7- کنترل نهایی
ویراستار در این مرحله باید یکبار دیگر متن را بخواند و مطمئن باشد که هیچ اشتباهی از چشم پنهان نمانده است. شاید بد نباشد که به فکر تهیه یک چک‌لیست باشید که در پایان کار، با پر کردن آن مطمئن شوید که چیزی از چشم شما پنهان نمانده است.
هزینه‌های ویراستاری
ویرایش کاری است که می‌تواند سطوح مختلفی داشته باشد. همچنین ممکن است یک نویسنده با قواعد دستور زبان فارسی و نگارش و ویرایش آشنا باشد و متن نیاز به ویرایش زیاد و سخت نداشته باشد. بنابراین دستمزد ویرایش می‌تواند به عوامل مختلفی بستگی داشته باشد. اگر ویراستار هستید بهترین راه این است که ابتدا متن را مطالعه و بعد قیمت‌گذاری کنید. عواملی مانند فوری بودن سفارش، شرایط پرداخت، انجام ویرایش به صورت کاغذی یا الکترونیک هم می‌تواند روی قیمت نهایی شما تأثیر بگذارد.
چند نکته درباره ویراستاری انواع نوشته‌ها
هر نوشته می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد. نوشته‌های ادبی، علمی، تخصصی و حتی اخبار، سبک و سیاق خاص خودشان را دارند و در ویرایش هرکدام باید به این نکته توجه کرد. در ادامه به ویژگی‌هایی کلی درباره هر سبک از نوشته اشاره می‌شود.
ویراستاری مقالات علمی
در ویراستاری مقالات علمی باید به موارد زیر دقت کنید:
- مطالب دارای اطناب را به‌شکلی مختصر و مفید اصلاح کنید.
- لحنی منسجم و هماهنگ انتخاب کند.
- کلمات تکراری را حذف کنید.
- مطالب علمی پیچیدگی‌هایی دارند؛ بنابراین، نثر مطالب را ساده کنید.
- جملات چندپهلو و مبهم را ساده کنید.
- در ویرایش محتواییِ مقالات دید انتقادی داشته باشید تا بتوانید آن را به متنی کارآمد تبدیل کنید.
- عنوانی جذاب انتخاب کنید.
- نتیجه‌گیری را با وسواس بررسی کنید. این بخش باید به همه سوالات مطرح شده در ابتدای مقاله پاسخ بدهد.
- جداول و نمودارها را به دقت کنترل کنید.
ویراستاری پایان‌نامه
- دستورالعمل ویرایشی دانشگاه را برای شکل ظاهری پایان‌نامه مطالعه کنید و آن را به کار ببندید.
- به ویراستاری فنی دقت کنید. هر غلط املایی می‌تواند اعتبار پایان‌نامه را زیر سوال ببرد.
- دید انتقادی خود را در تمام فصل‌های پایان‌نامه به کار ببندید.
- ابعاد فنی و ظاهری متن را بررسی کنید.
- ساختاری یکپارچه برای متن خود ایجاد کنید.
- فرضیه‌ها و نظریه‌ها را به‌خوبی بررسی کنید.
ویراستاری کتاب
در بعضی متون ممکن است به برخی از انواع ویرایش نیاز کمتری داشته باشیم؛ مثلاً در ویرایش متن ادبی یا یک داستان، ویراستار کمتر می‌تواند به ویرایش زبانی بپردازد. اما در کتاب‌ها اغلب به هر سه سطح ویرایش فنی، ساختاری-زبانی و محتوایی نیاز داریم. این امر در متون ترجمه بیش از دیگر متون احساس می‌شود، چرا که متن نهایی نیاز به مقابله هم دارد. بنابراین در ویراستاری کتاب باید بسیار دقیق‌تر و علمی‌تر عمل کرد؛ زیرا چاپ نهایی کتاب در تیراژ بالا صورت می‌گیرد که جبران یک اشتباه در آن بسیار دشوار است و حتی می‌تواند بر اعتبار نویسنده یا مترجم اثر بگذارد.
ویراستاری رمان و متون ادبی
- در ویراستاری رمان و متون ادبی باید بسیار به دقت عمل کنید.
- ویرایش زبانی را با احتیاط انجام بدهید و با نویسنده مشورت کنید.
- رسم‌الخط را یکسان کنید و از هیچ غلط املایی چشم‌پوشی نکنید.
- به نقل قول‌ها دقت کنید. ممکن است یکی از شخصیت‌های داستان جمله‌ای را به صورت عامیانه مطرح کند و نباید آن را تغییر بدهید.
- در استفاده از علائم نگارشی افراط و تفریط نکنید.
- همیشه به بافت متن دقت کنید و کلماتی را انتخاب کنید که مناسب حال و هوای داستان باشد.
- جملات و پاراگراف‌ها را زیاد جابجا نکنید. این کار ممکن است باعث شود سیر داستان مختل شود و از جذابیت آن بکاهد.
بهترین سایت‌ها و ابزارهای ویراستاری
امروزه ابزارها و سایت‌های مختلفی به کمک ویراستاران در اینترنت وجود دارند. ما تعدادی از آنها به اختصار معرفی می‌کنیم.
1- نرم‌افزار ویراستار
نرم‌افزار ویراستار از نرم‌افزارهایی است که می‌توانید در ویرایش فنی یا صوری متون استفاده کنید. این نرم‌افزار همیشه در حال توسعه است. همچنین نسخه آنلاین این نرم‌افزار تهیه شده است. برای مشاهده نرم‌افزار ویراستار روی نرم‌افزار ویراستاری متون فارسی کلیک کنید و برای استفاده از نسخه آنلاین آن، به صفحه‌ی ویراستار آنلاین فارسی مراجعه کنید.
ویژگی‌های نرم‌افزار ویراستار
- قیمت مقرون به صرفه
- قابل استفاده در نسخه‌های 2007 تا 2019 نرم‌افزار Word
- سرعت بالای ویرایش حتی برای متون طولانی و پایان‌نامه
- اصلاح نیم‌فاصله کاذب
- اصلاح فاصله‌گذاری پسوندها و پیشوندها
- اصلاح علائم نگارشی
- امکان ایجاد لیست دلخواه برای کلمات خاص یا کلمات با غلط املایی
- استفاده از نرم‌افزار بدون نیاز به نصب
- پشتیبانی 24 ساعته
2- فرهنگ املایی ویراستاران
فرهنگ املایی ویراستاران یکی از منابعی است که می‌تواند به شما کمک کند املای صحیح کلمات را جستجو کنید و یا معانی مورد نظرتان را در آن چک کنید. شکل صحیح املای کلمات، مقوله واژگانی، آوانگاری، معنا و شرح کلمه به شما نمایش داده می‌شود. همچنین واژه‌های همانند در فهرستی نشان داده می‌شود تا از دیگر کاربردهای کلمات مشابه آگاه شوید.
3- وب‌سایت خوابگرد
خوابگرد وب‌سایت شخصی رضا شکراللهی است. رضا شکراللهی ویراستار، نویسنده و روزنامه‌نگار ایرانی است که بسیاری از ما او را با تأسیس جایزه ادبی بهرام صادقی در سال ۱۳۸۲ شناختیم. او در این وب‌سایت نظرات شخصی خودش را با نگاهی انتقادی در حوزه فرهنگ، هنر و ادبیات می‌نویسد. در این میان، نکات ریز و درشت بسیاری درباره ویراستاری و املای صحیح کلمات نوشته است که می‌تواند منبعی عالی برای هر فارسی‌زبان باشد.
بهترین کتاب‌های ویراستاری
اگر قصد دارید درباره ویراستاری بیشتر بدانید و یا به‌عنوان ویراستار فعالیت کنید، توصیه می‌کنیم همیشه کتاب‌های زیر را در دسترس داشته باشید. این کتاب‌ها می‌توانند به عنوان منابعی نسبتاً کامل، همیشه راهنمای شما باشند.
1- آموزش ویراستاری و درست‌نویسی به قلم دکتر حسن ذوالفقاری
این کتاب توسط نشر علم به چاپ رسیده است که نکات مربوط به ویرایش فنی، نشانه‌گذاری، شیوه خط فارسی، املا و تلفظ صحیح وازگان، آوانگاری، عددنویسی، فرمول‌نویسی و سال‌نگاری را مطرح کرده است. درباره مستندسازی و کتاب‌آرایی نیز در این کتاب به طور مفصل توضیح داده شده است. درباره ویرایش ساختاری- زبانی مطالبی درج شده که خطاهای واژگانی، تعبیری، اصطلاحی و دستوری را مطرح می‌کند. جداول متعدد این کتاب می‌تواند به شما کمک کند تا کلمات مورد نظر خود را به‌درستی بنویسید و آنها را در جملات خود به کار بندید.
2- نگارش و ویرایش نوشته احمد سمیعی گیلانی
انتشارات سمت این کتاب را منتشر کرده است و می‌توانیم آن را یکی از مهم‌ترین کتاب‌های آموزش نگارش و ویرایش بدانیم. اگر شما قصد دارید که به عنوان یک ویراستار فعالیت کنید، این کتاب را می‌توانید دست راست خود بگذارید تا همیشه در مواقع نیاز به آن مراجعه کنید. بخش آشنایی با حرفه ویراستاری و بررسی جنبه‌های مختلف آن در این کتاب می‌تواند به شما بیشتر کمک کند تا با این حرفه آشنا شوید.
3- غلط ننویسیم اثر ابوالحسن نجفی
این کتاب که به فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی هم معروف شده است، توسط نشر دانشگاهی به چاپ رسیده. ابوالحسن نجفی عضو فرهنگستان زبان فارسی است و شیوه‌ای متفاوت در ارائه نکات نگارشی و ویرایشی دارد. او اشتباهات متداول را در زبان فارسی برای خوانندگان شرح داده و با معرفی اشتباهات رایج در زبان فارسی قصد دارد که به اعتلای زبان فارسی کمک کند.
