اسم در دستور زبان فارسی می‌تواند ساختمان‌های متفاوتی داشته باشد؛ در واقع همین ویژگی زبان فارسی باعث شده است برخلاف برخی از دیگر زبان‌ها، ساختاری پویاتر و زنده‌تر پیدا کند و قابلیت آن را داشته باشد که همواره ترکیب‌های جدید بسازد. در این مقاله قصد داریم ساختمان اسم در دستور زبان فارسی را بررسی کنیم.
انواع ساختمان اسم
اسم از نظر ساختمان در دستور زبان فارسی در سه قسم است؛
۱- اسم ساده
اسم‌هایی که می‌توان آن‌ها را همیشه اسم ساده در نظر گرفت موارد زیر هم می‌باشد؛
مثال: مادر، پدر، پسر، ماه، کجا، چرا، میز، تخت و ….
اسم‌هایی که می‌توان آن‌ها را همیشه اسم ساده در نظر گرفت موارد زیر هم می‌باشد؛
الف- اسم‌های عربی‌ای که به زبان فارسی وارد شده‌اند، چه مصدر باشند و چه غیر مصدر، همیشه از اسامی بسیط محسوب می‌شوند.
مثال: احسان، تحسین، فضل، فرض و …
ب- اسم‌هایی که تنها از ریشه مضارع به‌وجود آمده‌اند هم می‌توانند بسیط شمرده شوند.
مثال: دو، جوش، ساز، دم و …
۲- اسم مشتق
اسم مشتق اسمی است که با ضمیمه‌های اشتقاقی یعنی با پشوندها و پیشوندهای اشتقاقی ساخته می‌شود. در ادامه مهم‌ترین و پرکاربردترین سوندهایی را که می‌توانند اسامی مشتق را بسازند برای شما شرح می‌دهیم:
پسوند مصدری ان
اگر پسوند «ان» به برخی از بن‌های مضارع بچشبد و با کمه دیگر ترکیب شوندممکن است بر آداب و رسومی دلالت کند. «ان» در این حالت نوعی پسوند فاعلیست که تغییر نقش داده است.
مثال: عقدکنان، بله‌بران، شیرینی‌خوران، شیرینی‌پزان
پسوندهای زمان
پسوندهای ـِستان، آن و گاه پسوندهای زمان‌ساز هستند.
مثال: زمستان، تابستان، بهارگاه، سحرگاه
پسوندهای اسم مکان و ظرفیت
پسوندهای ـِستان، زار، گاه، کده، ان، له، لاخ، بار، مان، وند، ه و نا پسوندهایی هستند که برای ساختن اسم مکان و ظرفیت به کار گرفته می‌شوند.
مثال: گلستان، گلزار، دانشگاه، دانشکده،گیلان، دودمان، انجیره، سرخه، نهاوند و …
باید دقت داشته باشید که برخی از این پسوندها امروزه کمتر به کار می‌روند.
دو شبه پسوند خانه و سرا هم می‌توانند کلمات مشتق بسازند.
مثال: کارخانه، مهمانسرا
پسوندهای اسمساز تصغیر
پسوندهای ـَک، گک، ویه و چه پسوندهایی هستند که اسم تصغیر می‌سازند. این اسامی از اسامی مشتق محسوب می‌شوند.
مثال: مرغک، باغچه، نایژه، مژه، برغاله
پسوند اسمساز توزیع
پسوندهای اسمساز توزیعی ماند گاه که به عددها می‌چسبند هم مشتق‌ساز هستند.
مثال: دهگان، بیستگان
پسوندهای اسم‌مصدر
ـِش، ـِشت، ه، ار و که به آخر ماده مضارع یا ماضی می‌چسبد.
مثال: گفتار، کردار، خنده، گریه
پسوندهای ی، گی، مان و نا هم به آخر عناصر دیگری غیر از ماده فعل می‌چسبند.
مثال: سیاهی، زندگی، زایمان، تنگنا، درازنا
پسوندهای اسمساز لیاقت
این پسوندها عبارتند از اک و انه
مثال: خوراک، صبحانه، شاگردانه
پسوندهای اسمساز نسبت و مشابهت
پسوندهای اک، ال، اله و واره پسوندهای شباهت‌ساز هستند.
مثال: چنگال، دهانه، ماهواره و …
شبه‌پسوندهای ابزار و افزار نیز برای لغت‌سازی امروزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مثال: نوشت‌افزار، دست‌افزار، جنگ‌افزار
پسوند اسمساز تعلق
پسوند واره پسوندی است که امروزه کمتر استفاده می‌شود و در واقع پسوندی مرده است.
مثال: دستواره، گوشواره، چراغواره و …
پسوند واره امروزه گاهی در ساختن کلماتی مانند یادواره و نامواره از آن استفاده شده و کلماتی غیرفصیح ساخته است.
3- اسم مرکب
مهم‌ترین و پرکاربردترین اسم‌های مرکب در زبان فارسی به صورت‌های زیر ساخته می‌شوند.
صفت پسین و موصوف مقلوب
مثال: نوبهار (بهار نو)، تندباد (باد تند)، گردباد (باد گرد)
موصوف و صفت پسین یا حذف کسره
مثال: پدربزرگ، تخته سیاه، آلو زرد، سرهنگ دوم
مضاف و مضاف‌الیه با تخفیف کسره
مثال: تخم‌مرغ، تخت جمشید
مضاف و مضاف‌الیه با حذف کسره
مثال: دختردایی، مادرزن، بچه‌گربه
مضاف و مضاف‌الیه مقلوب
مثال: مهمانسرا، گلخانه
دو اسم معطوف به هم با تخفیف ضمه عطف
مثال: سر و صدا، جار و جنجال، زاد و ولد
دو اسم معطوف به هم با حذف و عطف
مثال: شیربرنج، آمدشد، کتاب‌متاب
اسم و ماده مضارع و ان نسبت یا مصدری
مثال: برگریزان، عقدکنان، حنابندان
متمم یا مفعول و مصدر کوتاه
مثال: کاربرد، عملکرد، کارکرد
عدد اصلی و حرف اضافه و یک عدد دیگر
مثال: یک، ده‌یک، یک و صد یک
