مضاف در لغت به معنای افزوده، زیاد شده و پیوست است و اسمی است که به اسم دیگر اضافه یا نسبت داده می‌شود. مضاف‌الیه نیز اسمی است که اسم دیگر با کسره به آن نسبت داده شود. بنابراین وقتی دو اسم در کنار یکدیگر به کار می‌روند، می‌توانند نقش مضاف و مضاف‌الیه داشته باشند که درباره همدیگر توضیحاتی می‌دهند.
مثال: دستِ من
کتابِ معلم
هوایِ شهر
اتوبوسِ مدرسه
چند نکته درباره املای مضاف و مضاف الیه
1- معمولاً مضاف و مضاف‌الیه با یک کسره به همدیگر اضافه می‌شوند.
مثال: آسمانِ روستا
میزِ کار
دفترِ مشق
2- اگر مضاف به الف یا واو مختوم شده باشد، بعد از مضاف و پیش از مضاف الیه، ی اضافه می‌شود.
مثال: آشنای من
روی دیوار
3- اگر مضاف مختوم به ه غیرملفوظ باشد، این حرف به صورت ۀ در می‌آید که فارسی زبانان گاهی آن را با ی می‌نویسند.
مثال: خانۀ مادربزرگ
خانه‌ی مادربزرگ
4- هرگاه مضاف‌الیه مختوم به ضمیر شخصی غیر مفرد یعنی -َم، -َت، -َش باشد، کسره مضاف حذف می‌شود.
مثال: دفترم، کتابم، مدادت
اقسام مضاف الیه
مضاف و مضاف‌الیه، بسته به نوع رابطه و مفهومشان می‌توانند انواعی داشته باشند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.
1- اضافه ملکی
در اضافه ملکی، رابطه مالکیت بین مضاف و مضاف الیه برقرار می‌شود.
مثال: کتاب دانش‌آموز
خانه‌ی پدری
دست خویش
2- اضافه تخصیصی
در این حالت، یک مضاف مخصوص مضاف‌الیه است.
مثال: میزِ مطالعه
لباسِ کار
3- اضافه توضیحی
هرگاه یک اسم عام مضاف قرار بگیرد، مضاف‌الیه توضیحی درباره آن می‌دهد.
مثال: کتاب شاهنامه
شهر تهران
4- اضافه جنس
جنس مضاف، توسط مضاف‌الیه مشخص می‌شود.
مثال: دامن پشمی
خودکار چوبی
ظرف شیشه‌ای
در بعضی از کتاب‌ها به این نوع اضافه، اضافه بیانی هم گفته شده است.
5- اضافه تشبیهی
در اضافه تشبیهی میان مضاف و مضاف‌الیه رابطه همانندی و شباهت برقرار می‌شود.
مثال: رخ ماه
لب لعل
6- اضافه استعاری
مضاف در این نوع از اضافه، در معنایی غیر از خودش به کار می‌رود.
مثال: چشم حسرت
7- اضافه اقترانی
در این نوع اضافه، معنای مقارنت و همراهی بین مضاف و مضاف الیه ایجاد شده است.
مثال: چشم رحمت
8- اضافه فرزندی (بنوت)
اضافه بنوت رابطه فرزندی را می‌رساند که نام والدین مضاف‌الیه و نام فرزند مضاف می‌شود.
مثال: سهرابِ رستم
رستمِ زال
9- اضافه مقلوب
در همه ترکیب‌های اضافی مضاف با کسره به مضاف الیه متصل شود اما گاهی مضاف بدون هیچ کسره اضافه‌ای بعد از مضاف الیه می‌آید که در دستور زبان فارسی با نام اسم مرکب نیز شناخته می‌شود.
مثال: نوانخانه، فرهنگ‌سرا، دریاکنار
روش تشخیص مضاف و مضاف الیه از صفت و موصوف
برای این کار روش‌های متعددی وجود دارد که به آنها اشاره می‌کنیم.
1- اضافه کردن صفت تفصیلی «تر» و صفت عالی «ترین» به بخش دوم ترکیب
اگر به کلمه «خانه» در عبارت «درِ خانه» صفت تفضیلی تر یا ترین را اضافه کنیم، عبارت «درِ خانه‌تر» را خواهیم داشت که معنایی نمی‌دهد بنابراین ترکیب اضافی است. زیرا اگر ترکیب تشبیهی داشتیم، یک صفت عالی یا تفضیلی ساخته می‌شد. مانند درِ بازتر.
2- آوردن این و آن در بین مضاف و مضاف الیه
اگر کلمات «این» و «آن» را بین مضاف و مضاف الیه بیاوریم، ترکیب معنادار خواهیم داشت. در صورتیکه که این کلمات بین صفت و موصوف معنایی نخواهند داشت.
مضاف و مضاف الیه: درِ خانه: درِ این خانه
صفت و موصوف: درِ باز: درِ این باز
3- استفاده از ی وحدت یا ی نسبت
ی نسبت و ی وحدت تنها بین موصوف و صفت، ترکیب معناداری خواهد ساخت و در ترکیب اضافی بی‌معنا خواهد بود.
مثال: دری خانه
4- اضافه کردن افعال بود یا است به ترکیب
است یا بود بعد از ترکیب وصفی و تبدیل کسره به ساکن یک جمله معنادار خواهد ساخت در صورتی که اگر این کلمات پس از مضاف و مضاف‌الیه بیایند، جمله‌ای بی‌معنا خواهیم داشت.
مضاف و مضاف‌الیه: در، خانه است.
صفت و موصوف: در، باز است.
شبه مضاف الیه چیست؟
شبه مضاف‌الیه گروه اسمی یا اسمی است که به وسیله حرف اضافه‌ای غیر از کسره، به اسم خود مربوط می‌شود.
مثال: کار در مدرسه
کوشش برای صلح
مردن از بیماری
شبه مضاف‌الیه بیشتر اسم معنی است. مانند کلمات صلح و بیماری در مثال‌های بالا. همچنین شبه مضاف الیه می‌تواند با کسره نیز همراه شود. در این حالت کسره پیش از حرف اضافه دیگر می‌آید. این اتفاق درباره مصدرها، بیشتر رخ می‌دهد.
مثال: خریدن از دست‌فروش
گفتن به دیگران
آمدن به خانه
رفتن از اینجا
در این مطلب با مضاف و مضاف الیه آشنا شدیم و روش تشخیص آن با صفت و موصوف را هم آموزش دادیم. خوشحال می‌شویم که اگر نظری درمورد این مطلب دارید، آن را برای‌مان بنویسید. در صورتی هم که هنوز سوالی برایتان باقیمانده در پایین صفحه آن را بنویسید تا به آن پاسخ دهیم.
سپاس از مطالب ارزشمندتان
سوالی دارم و اون اینکه ترکیب اضافی کلید های در های علم درست هست ؟ و اینکه هم کلید و هم در با ها جمع بسته شده از نظر دستور زبان فارسی اشکالی نداره؟
ممنون از پاسخ شما
دوست عزیز چنین ترکیباتی را باید در بافت جمله بررسی کنید تا متوجه شوید که کدام کلمه را باید مفرد یا جمع به کار ببرید. اینجا به نظر نمی‌رسد عبارت مد نظر شما دارای ایراد باشد.
متشکرم خدا خیرتون بده
مثالات. خوبه اما چون من با سیستمم به سختی می تونم مقاله رو ورق بزنم نمی دونم چرا چون فقط تو همین مقاله بوده
بسیار عالی و آموزنده .ممنون از شما