فعل را می‌توان جزء اصلی جمله دانست که معنای آن را کامل می‌کند. در واقع فعل، کلمه یا گروهی از کلمات است که در پایان جملات به کار می‌رود و کاری یا چیزی را به نهاد مربوط می‌کند. همچنین می‌تواند یکی از زمان‌های گذشته، حال و یا آینده را نشان بدهد. در این مقاله از ویراستار به صورت کامل با فعل و انواع آن در زبان فارسی آشنا می‌شویم.
روش تشخیص فعل در جمله
فعل را می‌توانید به راحتی در جمله شناسایی کنید. یکی از راه‌های شناسایی فعل، نشانه‌های لفظی آن است که عبارتند از:
1- ضمیرها یا پسوندهای فاعلی
با شناسایی ضمیرهای فاعلی ـَ‌م، ی، -َ‌د، یم، ید، -َند می‌توانید شخص و شمار فعل را هم پیدا کنید.
2- پیشوندهای صرفی فعل
پیشوندهای صرفی عبارتند از «بـ، مـ، می و نـ» که برای مثال می‌توانید در افعال «برو، مزن، می‌رود و نخوردیم» آنها را پیدا کنید.
افعال می‌توانند به شیوه‌های مختلفی تقسیم‌بندی شوند که در ادامه مقاله به آنها اشاره می‌کنیم و مثال‌هایی خواهیم زد که آن را برای شما روشن‌تر کند.
1- تقسیم بندی افعال از نظر زمان
همانطوری که گفته شد، فعل می‌تواند به زمان‌های گذشته، حال یا آینده اشاره داشته باشد. افعال گذشته را با نام ماضی و آینده را با نام مستقبل هم در کتب دستور ذکر کرده‌اند. به مثال‌هایی در این‌باره توجه کنید:
- پرکاربردترین افعال گذشته یا ماضی مانند:
فعل ماضی ساده: خوابیدم
فعل ماضی استمراری: می‌خوابیدم
فعل ماضی التزامی: خوابیده باشم
فعل ماضی نقلی: خوابیده‌ایم
فعل ماضی بعید: خوابیده بودم
فعل ماضی ابعد: خوابیده بوده است
- پرکاربردترین افعال حال یا مضارع عبارتند از:
فعل مضارع ساده: گویم
فعل مضارع اخباری: می‌گویم
فعل مضارع التزامی: بگویم
فعل مضارع مستمر: دارم می‌گویم
- افعال مستقبل یا آینده عبارتند از:
خواهم گفت، خواهیم خوابید، خواهند رفت
غیر از تقسیم‌بندی افعال بر اساس زمان، می‌توان تقسیم‌بندی‌های دیگری را در نظر گرفت.
2- تقسیم بندی افعال از نظر معنا
افعال می‌توانند از نظر معنا به دو شکل مثبت یا منفی به کار بروند. فعل‌ها معمولا با پیشوند «نـَ» منفی می‌شوند.
وجه مثبت: دیشب خوب خوابیدم.
وجه منفی: دیشب خوب نخوابیدم.
معناهای دیگری را برای افعال می‌توان ذکر کرد:
– انجام دادن یا انجام گرفتن کاری
آشپز ظرف‌ها را به سرعت پر کرد.
– وارد شدن کاری بر کسی یا چیزی
احمد سخت بیمار شد.
– پذیرفتن حالتی یا صفتی
برف باریدن گرفت.
– نسبت دادن صفتی به کسی یا چیزی
دختر از خجالت سرخ شد.
3- تقسیم فعل از نظر وجه
وجه فعل، صورت یا جنبه‌ای از آن است که بر اخبار، احتمال، امر، آرزو، تمنا، تاکید و امید دلالت می‌کند. امروزه پنج یا شش وجه برای افعال درنظر گرفته‌اند که عبارتست از:
وجه اخباری
وقوع یا عدم وقوع فعل را با قطعیت و یقین بیان می‌کند.
می‌رود/ نمی‌رود.
وجه التزامی
فعل بر امور احتمالی از قبیل آرزو، دعا، میل، شک و … دلالت می‌کند.
شاید برود/ کاش نرود.
وجه امری
بر معنای فرمان، طلب، خواهش و تمنا دلالت دارد.
لباست را بپوش/ این کار را نکن.
وجه وصفی
این وجه صفتی مفعولی است که نقش فعل را بازی می‌کند و با فعل دیگری که بعد از آن می‌آید دارای مسندالیهی یکسان است.
مانند، او از خواب پریده، شروع به راه رفتن کرد.
وجه مصدری
فعلی است که به صورت مصدر به کار می‌رود.
نمی‌توان گفت/ شروع کرد به خندیدن.
وجه تأکیدی
همانطوری که از نامش پیداست بر تأکید، خواست و فرمان دلالت می‌کند و با کلماتی مانند باید، لازم است و مترادفات آنها به کار می‌رود.
لازم است برود/ باید می‌آمد.
4- تقسیم بندی افعال از نظر حالت
افعال تام
افعال تام به داشتن حالتی مخصوص دلالت دارند.
خوابید، خواند، ریخت، نشست، ایستاد و ...
افعال اسنادی
اما افعال اسنادی که با عنوان افعال ربطی هم شناخته می‌شوند، افعالی هستند که به خودی خود دارای معنای خاصی نیستند و فقط در هنگامی که قصد داریم چیزی را چیز دیگری نسبت بدهیم به کار می‌روند. این افعال عبارتند از:
است، بود، شد، گشت و گردید.
باید دقت داشته باشید که افعال گشت و گردید تنها زمانی افعال اسنادی به شمار می‌روند که در معنای شدن به کار رفته باشد؛ ولی اگر در معنای گشتن و گردیدن (چرخیدن) به کار برود فعل تام است. مثلاً در جمله هوا سرد گشت، منظور این است که: «هوا سرد شد.» پس جمله ما اسنادی است.
یکی از اشتباهات رایج در نرم افزار ورد، عدم استفاده از نیم فاصله در زمان تایپ افعال است. ما در سایت ویراستار نرم‌افزاری تهیه کرده‌ایم که مشکلات نیم فاصله در ورد را به صورت خودکار و در کمتر از چند دقیقه برطرف می‌کند. برای آشنایی بیشتر به صفحه برنامه ویرایش متن فارسی مراجعه کنید.
5- تقسیم بندی افعال از نظر ساختار
هسته اصلی فعل، ریشه است که پس از تبدیل شدن به بن ماضی یا بن مضارع، شناسه‌هایی می‌پذیرد. در یکی از زمان‌های ماضی، مضارع و آینده به کار می‌رود و معنای جمله را کامل می‌کند. هر یک از این ترکیب‌ها می‌تواند افعال را از نظر ساختار به سه دسته ساده، پیشوندی و مرکب تقسیم کند که به جزییات آن می‌پردازیم:
فعل ساده
فعلی است که بن مضارع آن فقط از یک تکواژ ساخته شده است. یعنی برای آنکه بفهمید یک فعل ساده است یا خیر، ابتدا باید بن مضارع آن را به دست بیاورید و ببینید که آیا تنها یک تکواژ دارد یا خیر.
بن مضارع فعل گفتم، «گو» است.
بن مضارع فعل برویم، «رو» است.
فعل پیشوندی
فعل پیشوندی از ترکیب پیشوندها و فعل ساده ساخته می‌شود. پیشوندها عبارتند از؛ بر، در، باز، فرو، فرا، پس، وا، ور
برگرفتن، بازکردن، فروخوردن، فرافکنی کردن، پس دادن، واماندن، وررفتن
فعل مرکب
فعل مرکب از ترکیب فعل ساده یا پیشوندی با چند تکواژ مستقل دیگر ساخته می‌شود.
به دست آوردن، به سخره گرفتن
6- تقسیم بندی افعال از نظر شخص
مفهوم شخص یعنی این که گوینده، فعل را به یا فرد دیگری نسبت بدهد. به این ترتیب هر فعل صرفی دارای سه شخص است که با عنوان‌های زیر شناخته می‌شوند:
- اول شخص
- دوم شخص
- سوم شخص
هرکدام از این شخص‌ها دو حالت مفرد و جمع دارند بنابراین می‌گوییم:
اول شخص مفرد اول شخص جمع
دوم شخص مفرد دوم شخص جمع
سومم شخص مفرد سوم شخص جمع
شخص هر فعل را به راحتی و با شناسه‌هایی مثل م، ی، ــ ، یم، ید، َند (ضمیرهای متصل فاعلی) می‌تواند شناسایی کرد.
رفتم
رفتی
رفت
رفتیم
رفتید
رفتند
7- تقسیم بندی افعال از نظر لازم و متعدی بودن
برخی از افعال در جمله برای کامل شدن مفهوم، علاوه بر فاعل، به مفعول هم نیاز پیدا می‌کنند. این‌گونه از فعال‌ها با عنوان افعال متعدی شناخته می‌شوند. بنابراین فعل از نظر نیاز به مفعول به دو دسته لازم و متعدی تقسیم می‌شوند.
افعال لازم یا ناگذرا
این دسته از افعال برای کامل شدن معنا تنها به فاعل نیاز دارند.
من آمدم.
ما رفتیم.
افعال متعدی یا گذرا
این افعال علاوه بر نهاد به مفعول، متمم و یا مسند احتیاج پیدا می‌کنند تا بتوانند معنای کاملی را به مخاطب برسانند. فعل گذرا می‌تواند به سه دسته دیگر تقسیم شود:
گذرا به مفعول
خوردن، آوردن، بردن، نوشیدن و ...
گذرا به متمم
بخشیدن (را، به)، شنیدن (را، از) کندن (را، از) و ...
گذرا به مسند
بودن، شدن، قرار گرفتن و ...
افعال دووجهی
در تقسیم‌بندی افعال به دو دسته گذرا و ناگذرا باید توجه داشته باشید که برخی از افعال هم می‌توانند ناگذرا باشند و هم گذرا که به آنها افعال دو وجهی گفته می‌شود.
شکست، پژمرد، گسست و ریخت
شیشه شکست. (ناگذرا یا لازم)
بچه‌ها شیشه را شکستند. (گذرا یا متعدی)
8- تقسیم بندی فعل از نظر معلوم و مجهول
گاهی فاعل یک فعل به راحتی در جمله قابل تشخیص است که به آن فعل معلوم می‌گویند؛ اما گاهی ممکن است فاعل معلوم نباشد. افعال مجهول ساختمان مشخصی دارند. فاعل حذف شده و مفعول معمولاً در آغاز جمله به کار می‌رود و همیشه فعل کمکی «شدن» و یا به ندرت «گشتن» و «گردیدن» در آن به کار رفته است.
این لباس قبلا پوشیده شده است.
دیشب ماشین دزدیده شد.
وقتی خبر را شنید، حالش منقلب گردید.
در این مطلب به طور کامل با فعل و انواع آن در زبان فارسی آشنا شدیم. این مقاله در ادامه سری مقالات آموزش کامل دستور زبان فارسی نوشته شده است که می‌توانید مطالب دیگر آن را نیز مطالعه کنید. همچنین اگر سوالی در مورد این مقاله دارید در قسمت نظرات آن را برایمان بنویسید.
عالی دستت درد نه کنه