دومین واحد زبانی پس از واج، تکواژ نام دارد. وقتی چند واج در کنار همدیگر قرار می‌گیرند، یک تکواژ ساخته می‌شود که دارای نقش دستوری مستقل هستند ولی به تنهایی معنایی ندارند و حتما باید در کنار دیگر کلمه‌ها معنا پیدا کنند. به‌طور کلی تکواژها به دو دسته آزاد و وابسته تقسیم می‌شوند و هریک اقسامی دارند.
تکواژ آزاد چیست؟
تکواژ آزاد تکواژی است که تکیه دارد و می‌تواند مانند واژه‌های مستقل دیگر به کار رود. تکواژ آزاد به دو شاخه تقسیم می‌شود که عبارتند از تکواژ آزاد دستوری و تکواژ آزاد قاموسی. در ادامه می‌توانید توضیحات کاملی را درباره هریک مطالعه کنید.
1- تکواژ آزاد دستوری
این تکواژها معنای مستقلی ندارند، اما دارای یک ساخت دستوری هستند که عبارتند از:
- حروف اضافه متمم‌ساز: در، برای، تا، با، به، از
- حروف ربط همپایه‌ساز: و، یا، اما، ولی
- حروف ربط وابسته‌ساز: تا، که، زیرا، اگر، چون
- نقش‌‌نمای اضافه در ترکیب وصفی یا ترکیب اضافی: کیف من، بیماری خاص، گیره مو
- بِ که یک قید می‌سازد: به‌سرعت، به‌کندی، به‌راحتی
- حروف ندا: آیا، یا، ای و…
- ضمایر جدا: من، تو، او، ما، شما، خود، آن، این
- نشانه مفعولی را
2- تکواژ آزاد قاموسی
این تکواژ با نام تکواژ واژگانی هم شناخته می‌شود. این‌گونه تکواژها، دارای معنای مستقل هستند. یعنی می‌توانید آن را در ذهن تصور کنید و یا اگر نیاز داشته باشید معنای آن را بدانید، می‌توانید به‌راحتی آن را در فرهنگ‌های لغت مانند لغتنامه مختلف پیدا کنید. مثل کلمات زیر:
سینی، میز، مداد، ماشین و ...
ویژگی تکواژهای آزاد قاموسی چیست؟
این تکواژها می‌توانند نقش دستوری بپذیرند. یعنی می‌توانند فعل، فاعل یا مفعول باشند. همچنین وقتی آنها را می‌نویسیم، می‌توانیم میان آنها و تکواژهای دیگر، نیم‌فاصله ایجاد کنیم.
چه کلماتی همیشه تکواژ آزاد قاموسی هستند؟
به یاد داشته باشید که اسم‌ها، صفت‌ها، بن ماضی و بن مضارع، مصدرها و اسامی اشاره همیشه تکواژ آزاد قاموسی هستند.
اسم‌ها: کار، صندلی، لیوان، آجر، موتور، کتاب، دست و…
صفت: داغ، خنک، خوب، کهنه، سیاه و…
بن ماضی: خواند، ماند، دانست و…
بن مضارع: گو، رو، خور و…
مصدرها: رفتن، نشستن، گرفتن و…
اسامی اشاره: این، آن و…
همانطور که می‌دانید، در نگارش فارسی، فاصله‌گذاری درست علائم نگارشی و استفاده از نیم‌فاصله به خوانش بهتر متن کمک می‌کند. باتوجه به اینکه خیلی از افراد، به دلایل مختلف، این مورد را در نرم‌افزار word رعایت نمی‌کنند؛ ما در سایت ویراستار، نرم‌افزاری ساخته‌ایم که این مشکل را به صورت خودکار و در زمان بسیار کوتاه حل می‌کند. برای مشاهده جزئیات بیشتر، به صفحه‌ی نرم‌افزار ویراستار یا ویراستار آنلاین مراجعه کنید.
تکواژ وابسته چیست؟
تکواژهای وابسته معنای مستقلی در جمله ندارند. یعنی نمی‌توانند به عنوان یک واژه محسوب شوند. حتی فاقد استقلال معنایی، دستوری، املایی و آوایی هم هستند و جایگاه خود را در پیوند با دیگر تکواژها به دست می‌آورند. تکواژهای وابسته را هم می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
1- تکواژ وابسته تصریفی
تکواژهای تصریفی فقط می‌توانند حالت یک واژه را تغییر بدهند ولی یک واژه جدید خلق نمی‌کنند. تکواژهای تصریفی می‌توانند انواع مختلفی داشته باشند:
1- نشانه‌های جمع
نشانه‌های جمع، تکواژهایی مانند «ها، ان، ون، ین، ات و …» هستند که پس از پیوستن به یک کلمه، معنای آن را حالت مفرد به جمع تبدیل می‌کنند. مانند:
مثال: میوه‌ها، معلمان، انتقادات و ...
** باید این نکته را در نظر بگیرید که تکواژ «ان» همیشه نشانه جمع نیست و می‌تواند در معنای قید حالت، اسم مصدر، مکان و تشبیه هم به کار رود. این تکواژ اگر در هر یک از معانی گفته شده به کار برد، دیگر تکواژ وابسته نیست و تکواژی اشتقاقی محسوب می‌شود. یه مثال‌های زیر دقت کنید:
زمان: صبحگاهان، شبانگاهان
حالت: گریان، خندان، پای‌کوبان
2- یای نکره
مثال: زنی، مردی، مدادی، روزی، لباسی
3- «ترین» در صفت عالی و «تر» در صفت تفضیلی
بهتر و بهترین
4- نشانه‌های «ـ ُم» و «ـ ُمین» برای ساختن اعداد ترتیبی
پنجم، پنجمین
5- پیشوندهای فعلی
پیشوندهای فعلی تکواژهایی مانند «بِ»، «مَ»، «می»، «همی» و «نَ» هستند.
بِ: بریز
مَ: مرو
می: می‌شست
همی: همی‌شست
نَ: نمان
6- شناسه‌های مضارع
این شناسه‌های عبارتند از؛ «-َم»، «-ی»، «-َد»، «یم»، «ید»، «ـَ ند»، مانند؛
-َ م: خوانم
- ی: خوانی
-َ د: خواند
یم: خوانیم
ید: خوانید
-َ ند: خوانند
7- علائم کمکی در ماضی نقلی
این علامت‌ها مانند «ام» و «ای» هستند. به مثال‌های زیر دقت کنید:
ام: گرفته‌ایم
ای: گرفته‌ای
است (تکواژ صفر): گرفته‌است
ایم: گرفته‌ایم
اید: گرفته‌اید
اند: گرفته‌اند
8- علامت‌های ماضی‌ساز
در دستور زبان فارسی، علامت های ماضی‌ساز، حروف «د» و «ید» هستند.
د: رساند
ید: رسانید
9- تکواژ گذراسازِ «ان»
بجهان (ب + جه + ان)
برسان (ب + رس + ان)
تکواژ صفر چیست؟
تکواژ صفر که با علامت Φ نشان داده می‌شود از تکواژهای وابسته تصریفی به شمار می‌رود. این تکواژ در نوشتار و گفتار، دیده یا خوانده نمی‌شود. ولی باید دقت کنیم که هنگام شمارش تکواژها، آن را به‌عنوان یک تکواژ محاسبه کنیم. همه شناسه‌های سوم شخص مفرد فعل‌های ماضی تکواژ صفر هستند؛ البته باشد دقت کنید که فعل ماضی التزامی از این قاعده مستثنی است. یه مثال‌های زیر دقت کنید.
رفت: رفت + Φ (۲ تکواژ)
رفته‌بود: رفت + ه + بود + Φ (۴ تکواژ)
رفته‌‌است: رفت + ه + است + Φ (4 تکواژ)
تکواژ صفر در فعل «است» و «هست» و همچنین در دوم شخص مفرد فعل امر نیز محاسبه می‌شود.
مثال: بدان: بِ + دان + Φ (۳ تکواژ)
تکواژ وابسته اشتقاقی
تکواژ وابسته اشتقاقی تکواژی است که می‌تواند واژه‌ای جدید با بار معنایی مستقل بسازد. مانند «گار» در کلمه «آموزگار». تکواژهای اشتقاقی خود به دو شکل تقسیم می‌شوند؛
1- در شکل اول آنهایی هستند که واژه جدیدی می‌سازند، بدون آنکه مقوله دستوری کلمه را تغییر بدهند. به مثال‌های زیر توجه کنید:
کلمه «نارنج»، اسم است و با پیوستن پسوند «ـِ ستان» کلمه «نارنجستان» ساخته می‌شود که باز هم اسم است.
کلمه «باغ»، اسم است و با پیوستن پسوند «ـِ بان» کلمه «باغبان» ساخته می‌شود که باز هم اسم است.
کلمه «معلوم»، صفت است و با پیوستن پیشوند «نا» کلمه «نامعلوم» ساخته می‌شود که باز هم صفت است.
2- شکل دوم این نوع از تکواژها، آنهایی هستند که علاوه بر آنکه می‌توانند یک واژه جدید بسازند، نقش دستوری کلمه را هم تغییر می‌دهند؛ به مثال‌های زیر دقت کنید:
کلمه «دانش»، اسم است و با پیوستن پسوند «مند» به آن، کلمه «دانشمند» ساخته می‌شود که حالا صفت است.
کلمه «اندوه»، اسم است و با پیوستن پسوند «گین» به آن، کلمه «اندوهگین» ساخته می‌شود که حالا صفت است.
چطور می‌توانیم تکواژها را بشماریم؟
برای آنکه بتوانید تکواژها را دقیق و درست بشمارید، نیاز به تمرین و تجربه دارید؛ اما آموختن برخی از قواعد کلی می‌تواند به شما کمک کند. لطفا موارد زیر را به دقت مطالعه کنید:
1- کلمات اینها، آنها، اینان، آنان
این کلمات از تکواژ آزاد قاموسی و تکواژ وابسته تصریفی ساخته شده است. بنابراین باید در شمارش دو تکواژ لحاظ کنیم.
این/آن + ها
این/آن + ان
2- واژه‌های بدونِ، بهرِ و برای
اگرچه این کلمات، دو تکواژی به نظر می‌رسند ولی باید دقت داشته باشید که کسره، جزیی از همین کلمه است. بنابراین فقط به عنوان یک تکواژ محاسبه می‌شود.
3- کلماتی که با تکواژهای عربی ساخته شده‌اند
این‌گونه از تکواژها را یک‌تکواژ اضافه در نظر می‌گیریم. یعنی کلمه‌ای مانند «شفافیت» از دو تکواژ شفاف + یت ساخته شده است.
4- واج‌های میانجی
واج‌های میانجی عبارتند از «ی»، «ک»، «گ»، «ج»، «و»، «همزه». این واج‌ها را به‌عنوان تکواژ محاسبه نمی‌کنیم. پس در واقع واژه‌ای مانند «سبزیجات» از دو تکواژ «سبزی + ات» ساخته شده است.
5- فعل‌های آینده
پیش از این گفتیم که باید در شمارش تکواژها، «تکواژ تهی» را به‌عنوان یک تکواژ درنظر بگیریم. اما باید دقت کرد که در فعل آینده، تکواژ تهی نداریم؛ زیرا در ساختمان این فعل شناسه‌ها به فعل کمکی خواه اضافه شده است. بنابراین فعل «خواهد برد» فقط از ۳ تکواژ (خواه + -َ د + برد) تشکیل شده است.
6-واژگانی که بر وزن مصدر مفاعله عربی هستند
چنین واژگانی یک تکواژ به‌شما می‌رود. مانند:
مثال: مصاحبه، مداخله، مراقبه، مجادله و....
7- ه تأنیث، ال معرفه، تنوین و حروف جر
این تکواژها را هم نباید در شمارش تکواژها لحاظ کنیم؛ زیرا از زبان عربی وارد زبان فارسی شده‌اند و باید با قوانین زبان مبدأ، یعنی همان عربی مورد شمارش قرار بگیرند.
در این مقاله از مجله ویراستار، در مورد تکواژ و انواع آن صحبت کردیم، این مقاله، جزء مقالات دستور زبان فارسی است که فهرست آن را در سمت راست (در کامپیوتر) یا در پایین (برای گوشی) این صفحه مشاهده می‌کنید. اگر سوال یا نظری در مورد این مطلب دارید، در قسمت نظرات آن را برایمان بنویسید تا اگر نکته‌ای از قلم افتاده، در بروزرسانی این مقاله، تصحیح شود.
